Η πρόσφατη σύγκρουση στη Γάζα απέδειξε για ακόμη μια φορά ότι τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης αποτελούν ένα πεδίο μάχης στο οποίο οι συγκρούσεις διεξάγονται παράλληλα με τις φυσικές. Όλοι οι εμπόλεμοι θέλουν να επικρατήσουν στον εικονικό κόσμο των social media καθώς αυτό θα τους δώσει υπεροχή στην προσπάθεια να επιτύχουν γνωστικά αποτελέσματα στο ανθρώπινο μυαλό.
Παρακολουθώντας τα κοινωνικά δίκτυα, το διεθνές κοινό ενημερωνόταν σε πραγματικό χρόνο για τις επιθέσεις και τις επιδρομές που εκτελούσε η Χαμάς, επιδρομές που θύμιζαν πρακτικές του Μεσαίωνα. Στις οθόνες των τηλεφώνων και των υπολογιστών μας, είχαμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε και να βιώσουμε τα γεγονότα είτε μεταδίδονταν από τους μαχητές της Χαμάς είτε από τα θύματα της επίθεσης. Η αμεσότητα και η βαρβαρότητα του πρωτογενούς υλικού δημιούργησε αίσθηση στο διεθνές κοινό το οποίο μπορούσε να ταυτιστεί με τον πόνο ανθρώπων που ενώ ζούσαν στην καθημερινότητά τους ή διασκέδαζαν ανέμελα, ξαφνικά βρέθηκαν αντιμέτωποι με την αιχμαλωσία και τον θάνατο. Αυτό το φαινόμενο προκάλεσε ισχυρή συμπάθεια για το Ισραήλ και αντιδράσεις κατά της Χαμάς. Κυβερνήσεις και πολιτικοί σε όλο τον κόσμο δεν χρειάστηκε να εξηγήσουν γιατί στηρίζουν το δικαίωμα του Ισραήλ να αμύνεται και να εξαπολύσει ένοπλη επέμβαση ενάντια στην Χαμάς.
Αντίστοιχα, όταν ξεκίνησαν οι βομβαρδισμοί στην πυκνοκατοικημένη Λωρίδα της Γάζας και εμφανίστηκαν οι εικόνες αμάχων να υποφέρουν, δημιουργήθηκε ένα παρόμοιο κύμα συμπάθειας αυτή τη φορά προς τους Παλαιστινίους. Η συμπάθεια προέρχονταν ακόμα και από ανθρώπους που καταδίκαζαν την τρομοκρατία της Χαμάς.
Ανεξάρτητα από τις απόψεις τους, όλες οι πλευρές χρησιμοποιούν τα κοινωνικά μέσα για να παρακολουθούν τις εξελίξεις για τη σύγκρουση, καθώς οι εικόνες φτάνουν άμεσα και αφιλτράριστα. Σε αυτό το πληροφοριακό περιβάλλον η διάδοση της παραπληροφόρησης καθίσταται κυρίαρχη.
Καμένα αυτοκίνητο έξω από το νοσοκομείο Αl-Ahli Arab μία ημέρα μετά την επίθεση. Photo credits: Mohammed Saber/EPA
Για κάθε περιστατικό κάποιος μπορεί να βρει αρκετές αλληλοαναιρούμενες εκδοχές ή ερμηνείες. Ένα παράδειγμα είναι η καταστροφή στο νοσοκομείου “Αl-Ahli Arab” στις 17 Οκτωβρίου. Οι ισχυρισμοί, που προέρχονται από τη Χαμάς και από υποστηρικτές της, αναφέρουν ότι το νοσοκομείο βομβαρδίστηκε από το Ισραήλ, προκαλώντας τον θάνατο σε έως και 500 άμαχους. Το Ισραήλ και πολλοί δημοσιογραφικοί όμιλοι αντικρούουν την πληροφορία και παρέχουν ενδείξεις ότι η ζημιά έγινε από ελαττωματικό πύραυλο της Χαμάς και ότι ο αριθμός των θυμάτων δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 50 άτομα.
Και οι δύο πλευρές παρουσιάζουν τις θέσεις τους και τα στοιχεία τους στα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία δημιουργούν θεωρίες που διαδίδονται από ανεπίσημους λογαριασμούς. Πολλοί από αυτούς τους λογαριασμούς συνήθως μπορούν να αποδοθούν ότι σχετίζονται με μια αντιμαχόμενη πλευρά. Σε αυτές τις θεωρίες πολλές φορές απουσιάζει τελείως η λογική ή η συνεκτικότητα. Παρ’ όλα αυτά, και αυτές ακόμα μπορούν να εξυπηρετούν τον σκοπό τους. Αρχικά, στοχεύουν στο να προσελκύσουν την προσοχή των αναποφάσιστων στο κοινό που δεν έχουν διαλέξει ποια πλευρά θα υποστηρίξουν στη διαμάχη και ποια πλευρά έχει μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης. Δεύτερον, στόχος τους είναι να εκμεταλλευτούν και να ενισχύσουν τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις όσων έχουν ήδη επιλέξει πλευρά.
Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα μπουν στην διαδικασία να αναζητήσουν αποδείξεις και ούτε θα προσπαθήσουν να ελέγξουν την εγκυρότητα της πληροφορίας που τους παρουσιάζεται. Αυτό το φαινόμενο ενισχύεται στην περίπτωση που οι πληροφορίες επιβεβαιώνουν την κοσμοθεωρία τους και την ήδη αποκρυσταλλωμένη άποψη τους. Για τον μέσο πολίτη δεν υπάρχει ούτε ο χρόνος και ούτε το κίνητρο για να ασχοληθεί με την εξακρίβωση της γνησιότητας μιας πληροφορίας. Θα αποδεχτεί και θα «αγκαλιάσει» την πρώτη «αλήθεια» που επιβεβαιώνει αυτό που ήδη αποδεχόταν ως γεγονός. Εφόσον αυτοί οι άνθρωποι θα καταναλώσουν με ευχαρίστηση κάθε πληροφορία που ταιριάζει στην άποψη τους, κάθε εμπόλεμος που θέλει να επικρατήσει στον “γνωστικό τομέα”, δηλαδή στην συνείδηση των ανθρώπων, χρειάζεται να παρέχει διαρκώς πληροφορίες για ένα θέμα, ανεξάρτητα αν αυτές είναι αληθινές ή ψευδείς.
Οι ανυπόστατες θεωρίες έχουν σαν σκοπό να επικρατήσουν στο πληροφοριακό περιβάλλον μέσω της δημιουργίας σύγχυσης και της εκμετάλλευσης του φαινόμενου της επιβεβαίωσης μιας προκατάληψης (confirmation bias). Τέλος, καθώς αυτές οι πληροφορίες δεν έχουν επίσημη προέλευση ή μια πηγή που να μπορεί να της αποδοθεί ξεκάθαρα η ευθύνη, δεν βλάπτεται σοβαρά η αξιοπιστία κανενός.
Στιγμιότυπο από την αναμετάδοση που έκανε το ειδησεογραφικό πρακτορείο Al Jazeera στις 19 Οκτωβρίου 2023
Όταν τα πραγματικά γεγονότα ξεκαθαρίσουν στο κοντινό – ή μακρινό – μέλλον, η διάδοση της παραπληροφόρησης δεν θα έχει κάποια αρνητική συνέπεια για αυτόν που την έκανε, αλλά θα έχει δημιουργήσει τετελεσμένα γνωστικά αποτελέσματα στον πληροφοριακό πόλεμο που διεξάγεται στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης.
Του Χρήστου Σμηλιάνη*
* Ο Σμηλιάνης Χρήστος είναι υπεύθυνος εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Ελληνικού Στρατού με εξειδίκευση στις Στρατηγικές Επικοινωνίες και στις Δημόσιες Σχέσεις. Είναι υποψήφιος διδάκτορας του τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι υπότροφος διδάκτορας της διδακτορικής Σχολής του Ευρωπαϊκού Κολεγίου Ασφαλείας και Άμυνας. Υπηρετεί στο ΠΚΕΕΥΕ ως εκπαιδευτής Στρατηγικών Επικοιωνιών με πιστοποίηση από το ΝΑΤΟ. Έχει σχεδιάσει, αναπτύξει και διεξάγει δεκάδες διεθνείς Εκπαιδεύσεις, Σχολεία και Σεμινάρια.